तत्सम शब्द और तद्भव शब्द (Tatsam & Tabhav Shabd)
शब्दों की उत्पत्ति के आधार पर शब्द को चार भागों में विभाजित किया गया जिनमें तत्सम शब्द, तद्भव शब्द, देशज शब्द और विदेशी शब्द आदि हैं Tatsam Shabd and Tatbhav Shabd की परिभाषा, नियम, उदाहरण को इस लेख में तत्सम शब्द और तद्भव शब्द Tatsam Shabd and Tatbhav Shabd के बारे में विस्तार से अध्ययन करेंगे
![]() |
तत्सम और तद्भव शब्द |
तत्सम शब्द की परिभाषा
(तत् + सम) किसी भाषा में किसी भाषा में प्रयुक्त उसकी मूल भाषा के शब्दों को तत्सम शब्द कहते हैं अर्थात् संस्कृत भाषा के शब्द को ज्यों का त्यों हिंदी भाषा में प्रयुक्त होते हैं उन्हें तत्सम शब्द कहते हैं
तत्सम शब्द के उदाहरण अर्पण, आम्र,उष्ट्र
तत्सम शब्द की पहचान
- तत्सम शब्दों में श्र, ट, ठ, ड, ढ, ष, संयुक्त वर्ण (क्ष,त्र,ज्ञ) ऋ तथा रेप वर्णो की बहुलता पाई जाती है।
- अधिकांश शब्द अनुस्वार का प्रयोग होता है।
तद्भव शब्द की परिभाषा
शब्दों की उत्पत्ति के आधार पर शब्द को चार भागों में विभाजित किया गया जिनमें तत्सम शब्द, तद्भव शब्द, देशज शब्द और विदेशी शब्द आदि हैं Tatsam Shabd and Tatbhav Shabd की परिभाषा, नियम, उदाहरण को इस लेख में तत्सम शब्द और तद्भव शब्द Tatsam Shabd and Tatbhav Shabd के बारे में विस्तार से अध्ययन करेंगे तत् + सम) किसी भाषा में किसी भाषा में प्रयुक्त उसकी मूल भाषा के शब्दों को तत्सम शब्द कहते हैं अर्थात् संस्कृत भाषा के शब्द को ज्यों का त्यों हिंदी भाषा में प्रयुक्त होते हैं उन्हें तत्सम शब्द कहते हैंतद्भव शब्द की पहचान
अधिकांश शब्द में चन्द्र बिन्दु का प्रयोग होता है।
तत्सम और तद्भव में अंतर
तत्सम शब्द तत्सम शब्द संस्कृत भाषा के होते हैं तद्भव शब्द संस्कृत भाषा संस्कृत से चलकर पाली प्राकृत अपभ्रंश से होते हुए जिनका रूप परिवर्तित हो गया उसे तद्भव शब्द कहते हैं।तत्सम शब्द एंड तद्भव शब्द की सूची (List of words and corresponding words)
तत्सम
|
तद्भव
|
तत्सम
|
तद्भव
|
अकार्य
|
अकाज
|
अम्लिका
|
इमली
|
अक्षर
|
अच्छर/आखर
|
अनार्य
|
अनाड़ी
|
अक्षत
|
अच्छत
|
अग्रवर्ती
|
अगाड़ी
|
अक्षि
|
आँख
|
अवगुण
|
औगुण
|
अग्र
|
आगे
|
अष्टादश
|
अठारह
|
अगम्य
|
अगम
|
अर्द्ध
|
आधा
|
अद्य
|
आज
|
अक्षय
|
आखा
|
अग्नि
|
आग
|
अच्युत
|
अचूक
|
अन्ध
|
अँधेरा
|
अज्ञान
|
अजान
|
अट्टालिका
|
अटारी
|
अज्ञानी
|
अनजाना
|
अमावस्या
|
अमावस
|
अन्धकार
|
अँधेरा
|
अन्न
|
अनाज
|
अमूल्य
|
अमोल
|
अन्यत्र
|
अनत
|
अर्पण
|
अरपन
|
अमृत
|
अमिय/अमीय
|
अष्ट
|
आठ
|
अर्क
|
आक/अरक
|
अवतार
|
औतार
|
अग्रणी
|
अगाड़ी
|
अश्रु
|
आँसू
|
अगणित
|
अनगिनत
|
इष्टिका
|
ईंट
|
आमलक
|
ऑवला
|
आश्रय
|
आसरा
|
आभीर
|
अहीर
|
आशीष
|
असीस
|
आर्य
|
आरज
|
आम्रचूर्ण
|
अमचूर
|
आदित्यवार
|
इतवार
|
आलस्य
|
आलस
|
आश्चर्य
|
अचरज
|
आखेट
|
अहेर
|
आश्विन
|
आसोज
|
आदेश
|
आयस
|
इक्षु
|
ईख
|
आम
|
आम्र
|
ईर्ष्या
|
ईर्षा
|
उईतन
|
उबटन
|
उत्साह
|
उछाह
|
उपालम्भ
|
उलाहना
|
ईप्सा
|
इच्छा
|
उज्ज्वल
|
उजला
|
उलूक
|
उल्लू
|
उच्च
|
ऊँचा
|
उष्ट्र
|
उच्छवास
|
उसास
|
|
उपाध्याय
|
ओझा
|
एकत्र
|
इकट्ठा
|
अंक
|
ऑक
|
अंचल
|
आँचल
|
कंकण
|
कगन
|
कटु
|
कड़वा
|
कल्लोल
|
कलोल
|
कपाट
|
किवाड़
|
कपर्दिका
|
कौड़ी
|
उलूखल
|
ओखली
|
उपरि
|
ऊपर
|
एला
|
इलायची
|
ओष्ठ
|
ओठ
|
अंगुलि
|
अंगुरी
|
अंगुष्ठ
|
अंगूठा
|
कर्म
|
काम
|
कर्तव्य
|
करतव
|
कर्पट
|
कपड़ा
|
कदली
|
केला
|
कर्पूर
|
कपूर
|
गहन
|
घना
|
गम्भीर
|
गहरा
|
गायक
|
गवैया
|
गाँठ
|
ग्रंथि
|
ग्रामीण
|
गँवार
|
गात्र
|
गात
|
गुहा
|
गुफा
|
गोपालक
|
ग्वाल
|
ग्रीवा
|
गर्दन
|
गर्मी
|
घाम
|
ग्राम
|
गाँव
|
ग्राहक
|
गाहक
|
ग्रीष्म
|
गर्मी
|
गुम्फन
|
गूंथना
|
गोमय
|
गोबर
|
गोस्वामी
|
गुसाँई
|
गोधूम
|
गेहूँ
|
घृत
|
घी
|
घटिका
|
घड़ी
|
गुण
|
गुन
|
गो
|
गाय
|
गौर
|
गोरा
|
गृहिणी
|
घरनी
|
घट
|
घड़ा
|
घोटक
|
घोड़ा
|
घृणा
|
घिन
|
चन्द्र
|
चाँद
|
चतुष्कोण
|
चौकोर
|
चतुर्दश
|
चौदह
|
चक्र
|
चाक (चक्कर)
|
चर्म
|
चाम
|
चक्रवाक
|
चकवा
|
चतुर्थी
|
चौथ
|
चित्रक
|
चीता
|
चतुर्दिक
|
चहुँओर
|
चर्मकार
|
चमार
|
चित्रकार
|
चितेरा
|
चर्वण
|
चबाना
|
चन्द्रिका
|
चाँदनी
|
चतुर्थ
|
चौथा
|
चतुष्पद
|
चौपाया
|
चिक्कण
|
चिकना
|
चोंच
|
चतुर्विश
|
चौबीस
|
|
चूर्ण
|
चून/चूरन
|
छिद्र
|
छेद
|
चैत्र
|
चैत
|
छत्र
|
छाता
|
छाया
|
छाँह
|
तीक्ष्ण
|
तीखा
|
जन्म
|
जनम
|
ज्योति
|
जोति/जोत
|
जिह्वा
|
जीभ
|
जंघा
|
जाँघ
|
तण्डुल
|
तन्दुल
|
ज्येष्ठ
|
जेठ
|
जामाता
|
जमाई
|
जीर्ण
|
झीना
|
तप्त
|
तपन
|
तिलक
|
टीका
|
तैल
|
तेल
|
तपस्वी
|
तपसी
|
ताम्र
|
ताम्बा
|
तीर्थ
|
तीरथ
|
तुन्द
|
तोंद
|
त्वरित
|
तुरन्त
|
दधि
|
दही
|
दन्तधावन
|
दातुन
|
दण्ड
|
डण्डा
|
दक्षिण
|
दाहिना
|
दिशान्तर
|
दिसावर
|
दीप
|
दीया
|
दीपावली
|
दीवाली
|
दक्ष
|
दच्छ
|
दाह
|
डाह
|
द्विवर
|
देवर
|
दीयासलाई
|
दीपशलाका
|
दुर्लभ
|
दूल्हा
|
दृष्टि
|
दीठि
|
दुग्ध
|
दूध
|
दुर्बल
|
दुबला
|
दौहित्र
|
दोहिता
|
द्विगुण
|
दूना
|
द्विपट
|
दुपट्टा
|
द्वादश
|
बारह
|
द्विपहरी
|
दुपहरी
|
द्वितीय
|
दूजा
|
धरणी
|
धरती
|
धर्म
|
धरम
|
धूलि
|
धूरि
|
नग्न
|
नंगा
|
नव्य
|
नया
|
धैर्य
|
धीरज
|
नक्षत्र
|
नखत
|
नम्र
|
नरम
|
नयन
|
नैन
|
नकुल
|
नेवला
|
नासिका
|
नाक
|
नारिकेल
|
नारियल
|
नापित
|
नाई
|
निम्ब
|
नीम
|
निपुण
|
निपुन
|
निशि
|
निसि
|
नृत्य
|
नाच
|
पक्ष
|
पंख
|
निम्बुक
|
नींबू
|
निद्रा
|
नींद
|
निष्ठुर
|
निठुर
|
पट्टिका
|
पाटी
|
पथ
|
पंथ
|
पर्पट
|
पापड़
|
पक्षी
|
पंछी
|
पक्वान्न
|
पकवान
|
पश्चाताप
|
पछतावा
|
पर्यंक
|
पलंग
|
परीक्षा
|
परख
|
परश्वः
|
परसों
|
पवन
|
पौन
|
पत्र
|
पत्ता
|
पाश
|
फन्दा
|
परमार्थ
|
परमारथ
|
पिप्पल
|
पीपल
|
पाषाण
|
पाहन
|
पिप्पल
|
पीपल
|
पुच्छ
|
पूँछ
|
पुष्कर
|
पोखर
|
पिपासा
|
प्यास
|
पितृ
|
पितर
|
पीत
|
पीला
|
पंक्ति
|
पंगत
|
पुष्प
|
पुहुप
|
प्रकट
|
प्रगट
|
पौष
|
पूस
|
प्रस्तर
|
पत्थर
|
बर्कर
|
बकरा
|
पृष्ठ
|
पीठ
|
बन्ध्या
|
बाँझ
|
प्रिय
|
बाँझ
|
प्रस्वेद
|
पसीना
|
प्रतिच्छाया
|
परछाँई
|
फाल्गुन
|
फागुन
|
बलीवर्द
|
बैल
|
फणि
|
फण
|
बधिर
|
बहरा
|
बुभुक्षित
|
भूखा
|
भक्त
|
भगत
|
भल्लुक
|
भालू
|
भागिनेय
|
भानजा
|
भिक्षा
|
भीख
|
मकर
|
मगर
|
मशक
|
मच्छर
|
मत्स्य
|
मछली
|
मल
|
मैल
|
मनुष्य
|
मानुस
|
महिषि
|
भैंस
|
मणिकार
|
मणिहार
|
मिष्टान्न
|
मिठाई
|
भद्र
|
भल्ला
|
भगिनी
|
बहिन
|
भाद्रपद
|
भादौं
|
भ्रमर
|
भौंरा
|
भ्रातृ
|
भाई
|
मक्षिका
|
मक्खी
|
मस्तक
|
माथा
|
मयूर
|
मोर
|
मद्य
|
मद
|
मदोन्मत्त
|
मतवाला
|
मर्कटी
|
मकड़ी
|
मास
|
महीना
|
मातुल
|
मामा
|
मित्र
|
मीत
|
मुक्ता
|
मोती
|
यज्ञोपवीत
|
जनेऊ
|
मौक्तिक
|
मोती
|
मृतघट्ट
|
मरघट
|
यजमान
|
जजमान
|
यत्न
|
जतन
|
यव
|
जौ
|
यम
|
जम
|
मृत्यु
|
मौत
|
यन्त्र-मन्त्र
|
जन्तर-मन्तर
|
यज्ञ
|
जग
|
यति
|
जती
|
यशोदा
|
जसोदा
|
यद्यपि
|
जदपि
|
यश
|
जस
|
युक्ति
|
जुगति
|
राजपुत्र
|
राजपूत
|
युवा
|
जवान
|
रज्जु
|
रस्सी
|
यूथ
|
जत्था
|
योगी
|
जोगी
|
रक्षा
|
राखी
|
राशि
|
रास
|
रूदन
|
रोना
|
लज्जा
|
लाज
|
लक्ष्मण
|
लखन
|
लक्षण
|
लच्छन
|
लक्ष
|
लाख
|
लवंग
|
लौंग
|
लवणता
|
लुनाई
|
लेपन
|
लीपना
|
लौहकार
|
लुहार
|
वणिक
|
बनिया
|
वधू
|
बहू
|
वरयात्रा
|
बरात
|
वचन
|
बचन
|
वर्ण
|
बरन
|
वाष्प
|
भाप
|
लवण
|
लौण/नोन
|
लक्ष्म
|
लिछमी
|
लोमश
|
लोमड़ी
|
लौह
|
लोहा
|
वत्स
|
बच्चा/बछड़ा
|
वट
|
बड़
|
वक
|
बगुला
|
विष्टा
|
बींट
|
विकार
|
बिगाड़
|
वंशी
|
बाँसुरी
|
वृश्चक
|
बिच्छू
|
वाणी
|
बैन
|
वीणा
|
बीना
|
विवाह
|
ब्याह
|
वंश
|
बाँस
|
व्यथा
|
विथा
|
वृक्ष
|
बिरख/बिरछ
|
व्याघ्र
|
बाघ
|
शीतल
|
सीतल
|
शर्करा
|
शक्कर
|
शकट
|
छकड़ा
|
शयया
|
सेज
|
शाप
|
सराप
|
शाक
|
साग
|
शिक्षा
|
सीख
|
शुष्क
|
सूखा
|
शुक
|
सुआ
|
शून्य
|
सूना
|
श्यामल
|
साँवला
|
शूकर
|
सूअर
|
श्वसुर
|
ससुर
|
श्याली
|
साली
|
श्वश्रू
|
सास
|
श्मश्रु
|
मुंछ
|
श्मशान
|
मसान
|
श्वास
|
साँस
|
शृगाल
|
सियार
|
शृंगार
|
सिंगार
|
शृंग
|
सींग
|
श्रेष्ठि
|
सेठ
|
सरोवर
|
सरवर
|
श्रावण
|
सावन
|
सर्सप
|
सरसों
|
षोडश
|
सोलह
|
सप्तशती
|
सतसई
|
सपत्नी
|
सौत
|
सन्ध्या
|
साँझ
|
सर्प
|
साँप
|
सत्य\
|
सच
|
साक्षी
|
साखी
|
सूर्य
|
सूरज
|
स्वप्न
|
सपना
|
स्थल
|
थल
|
स्थान
|
थान
|
स्नेह
|
नेह
|
हरिद्रा
|
हल्दी
|
सौभाग्य
|
सुहाग
|
स्वर्णकार
|
सुनार
|
स्कन्ध
|
कध
|
स्तम्भ
|
खम्भा
|
स्पर्श
|
परस
|
हरित
|
हरा
|
हस्तिनी
|
हथिनी
|
हट्ट
|
हाट
|
हस्ती
|
हाथी
|
हरिण
|
हिरन
|
हिन्दोला
|
हिण्डोला
|
होलिका
|
होली
|
क्षण
|
छिन
|
क्षत्रिय
|
खत्री
|
क्षीर
|
खीर
|
हस्त
|
हाथ
|
हास्य
|
हँसी
|
हीरक
|
हीरा
|
हण्डी
|
हाँडी
|
क्षति
|
छति
|
क्षार
|
खार
|
क्षीण
|
छीन
|
त्रयोदश
|
तेरह
|
Please do not enter any spam link in the comments box.